Dane o bezdomności dzieci zgromadzone w ogólnopolskich badaniach liczenia osób bezdomnych MPiPS 2013 i 2015

W 2013 roku udało się dotrzeć do 1628 dzieci towarzyszących rodzicom policzonym jako bezdomni, wiadomo jakiej były płci, w jakim wieku, w jakich sytuacjach mieszkaniowych i gminach się znajdowały. Dane z 2015 są nieco uboższe.

Opracowanie Julia Wygnańska, „Najpierw mieszkanie – rzecznictwo oparte na dowodach”, Fundacja Ius Medcinae

WPROWADZENIE

Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej dwukrotnie przeprowadzało ogólnopolskie badanie liczby osób bezdomnych: w lutym 2013 roku i styczniu 2015. Jeśli osobom liczonym towarzyszyły dzieci, zostały one także włączone do badania. Badania te to swoiste pospolite ruszenie wszelkich służb min. pomocy społecznej, straży miejskiej i organizacji pozarządowych, które jednego wskazanego dnia muszą skontaktować się z placówkami dla osób bezdomnych oraz wyjść w teren do miejsc przebywania osób bezdomnych, policzyć i zebrać podstawowe dane o wszystkich przebywających tam ludziach. Każda gmina wypełnia zbiorczy kwestionariusz, w którym zaznacza ustaloną liczbę, rodzaje miejsc przebywania, płeć oraz status dorosły/dziecko. W 2013 roku dodatkowo przeprowadzono badanie kwestionariuszowe, dzięki któremu uzyskano informacje na poziomie indywidualnym czyli o każdej liczonej osobie.

Ze względu na metodologię obydwu badań określaną „badaniem w punkcie w czasie” uzyskane liczby należy traktować jako minimalne, bowiem dotyczą one jedynie osób, do których udało się dotrzeć służbom w dniu badania i które przebywały w miejscach objętych badaniem. W rejonach nie posiadających dobrego streetworkingu uzyskane dane będą zaniżone, ponieważ prawdopodobnie służby nie były w stanie odwiedzić wszystkich miejsc niemieszkalnych w dniu badania ponieważ o nich nie wiedziały. W miejscowościach, w których między rokiem 2013 a 2015 wprowadzono lub poprawiono zakres i jakość streetworkingu liczby uzyskane w 2015 roku mogą być znacznie większe właśnie ze względu na fakt, iż w dniu badania służby wiedziały o większej liczbie miejsc przebywania osób bezdomnych.

Placówki nie wpisane do rejestrów wojewodów jako placówki „dla bezdomnych” również nie są objęte badaniem, a osoby w nich przebywające nie są liczone choć ich sytuacja mieszkaniowa może być analogiczna np. ośrodki dla osób uzależnionych od narkotyków. Kierownictwo placówki może także odmówić wypełnienia zbiorczego formularza – dane z badania 2013 roku dowodzą, że takie przypadki się zdarzały są bowiem miejscowości, w których znajdują się placówki dla osób bezdomnych z dziećmi, a w których w badaniu mimo tego nie wykazano żadnej osoby.

Co szczególnie istotne w przypadku danych dotyczących bezdomności dzieci, metodologia zastosowana przez MPiPS nie pozwala na dotarcie do osób mieszkających „kątem” u dalszej rodziny, przyjaciół, znajomych oraz w warunkach przeludnienia. Ofiary przemocy w rodzinie, rodzice posiadający pod opieką dzieci najczęściej właśnie w ten sposób zapewniają sobie dach nad głową w chwili zagrożenia jego brakiem. Obydwie sytuacje mieszkaniowe cechuje tymczasowość, brak stabilnego tytułu prawnego do przebywania w danym lokum oraz niemożliwość zaspokojenia sfery społecznej – jednej z trzech domen, z których wykluczenie oznacza bezdomność według rekomendacji badaczy i instytucji europejskich min. Parlamentu i Komisji.

Z tych powodów liczby uzyskane w badaniach MPiPS w 2013 i 2015 roku należy interpretować jako liczby osób bezdomnych, do których udało się dotrzeć służbom w kolejnych latach. Liczby te nie mogą być interpretowane jako liczby określające całkowitą skalą zjawiska bezdomności czy też bezdomności dzieci w Polsce. Są to liczby zaniżone. Ponadto różnice w liczbach uzyskanych w 2013 i 2015 roku nie mogą być interpretowane jako świadczące o wzroście lub zmniejszeniu skali zjawiska, bowiem żadne z badań nie określiło jej poprawnie.

Dane przedstawione poniżej pochodzą z analizy przeprowadzonej na zbiorze danych surowych uzyskanych w badaniu kwestionariuszowym (socjodemograficznym) w 2013 roku udostępnionych autorce przez MRPiPS na wniosek o udzielenie informacji publicznej oraz z materiałów informacyjnych MPiPS publikowanych po badaniach. Dane surowe z 2013 roku zostały nieco poprawione i przekodowane – usunięto ewidentne błędy np. przypisanie kategorii dziecka osobie o wieku powyżej 18 lat, zmieniono kwalifikację miejsc przebywania na podstawie informacji w rubrykach „inne” i „jakie”.

CO WIEMY O BEZDOMNOŚci DZIECI z BADAŃ BEZDOMNOśCI MPIPS?

W 2013 roku podczas badania udało się dotrzeć do 1628 dzieci, z których 45% to chłopcy, 46% dziewczynki (w 9% brakuje danych). 33% to były dzieci do trzeciego roku życia, 22% w wieku od 4 do 6 lat, 34% dzieci wieku od 7 do 15 lat czyli wieku spełniania obowiązku szkolnego w szkole podstawowej i gimnazjum oraz 8% dzieci starszych do 18 roku życia (Tabela 2).

Ponad połowa dzieci – 58% (942) – w dniu badania przebywała w placówkach dla osób bezdomnych czyli w schroniskach, domach dla bezdomnych i hostelach. Prawdopodobnie do tego rodzaju miejsca przebywania zaliczono domy dla samotnych matek. Inaczej niż w Europejskiej Typologii Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS, polskie Ministerstwo nie wyodrębniło tej sytuacji mieszkaniowej (placówki dla matek z dziećmi, ofiar przemocy w rodzinie) w swoim kwestionariuszu a szkoda, ponieważ w ten sposób uniemożliwiło określenie realnej sytuacji dzieci – warunki w schronisku dla bezdomnych i domu samotnej matki, który specjalizuje się w opiece właśnie nad dziećmi są różne.

6% dzieci (96) policzono w specjalistycznych ośrodkach dla ofiar przemocy w rodzinie (przy czym zaklasyfikowano tę sytuację mieszkaniową jako inną – kolejny przykład odstawania zastosowanej w kwestionariuszu kafeterii od rzeczywistości).

14% (228) dzieci policzono w mieszkaniach treningowych, wspieranych czy chronionych. To dużo, zważywszy, iż mieszkania to najrzadsza forma pomocy kierowana do osób bezdomnych w Polsce. Jedynie 4% bezdomnych dorosłych zostało w nich policzonych. (Tabela 4). Mieszkanie chronione treningowe czy wspierane to znacznie odpowiedniejsza forma pomocy bezdomnym dzieciom niż schronisko, noclegownia a nawet dom samotnej matki. Dobrze, ze kierowane są do nich dzieci.

Aż 16% dzieci (260) policzono w pustostanach i na działkach. Tę sytuację mieszkaniową w odróżnieniu od schroniska, domu samotnej matki, mieszkania u znajomych czy w przeludnionym   lokalu zdaje się cechować większa doza prywatności – jeśli rodzina z dziećmi zajmuje działkę czy pustostan samodzielnie, a tak się zazwyczaj dzieje, domena społeczna wydaje się być zaspokojona: żyje się po swojemu, bez regulaminu instytucji, konieczności podporządkowania się funkcyjnym i podążania za narzuconym programem wychodzenia z bezdomności. Jednak standard fizyczny tych miejsc jest zdecydowanie nieodpowiedni do przebywania dzieci.

W badaniu udało się dotrzeć jedynie do 6 dzieci (mniej niż 1%) które znajdowały się w sytuacji mieszkaniowej określanej jako mieszkanie kątem u krewnych, znajomych, rodziny lub w warunkach przeludnienia czy niestabilnego najmu („na gębę”). Tak niska liczba dzieci zidentyfikowanych w powyższych sytuacjach mieszkaniowych nie powinna dziwić, jest bowiem zgodna z założeniami badania. Jego celem było policzenie osób przebywających w placówkach i „na ulicy”, a nie określenie realnej skali bezdomności. Jednak pominięcie sytuacji mieszkania „kątem” ma szczególnie fatalne konsekwencje dla określenia skali bezdomności dzieci, które wszak wszyscy staramy się najbardziej chronić nie dopuszczając do ostateczności w postaci braku dachu nad głową. Dzieci trafiające do placówek czy już przebywające w miejscach niemieszkalnych to prawdopodobnie niewielki odsetek wszystkich, których sytuacja mieszkaniowa jest trudna lub skrajnie trudna, a linią oddzielająca je od bezdomności ulicznej jest uprzejmość i empatia bliskich, znajomych a czasem przypadkowych osób.

Podczas badania nie gromadzono informacji o tym pod czyją opieką pozostawały policzone dzieci. Prawdopodobnie miały opiekunów, ale nie wiadomo czy było to głównie mamy, ilu było ojców, czy dzieci były powierzone innym opiekunom.

Nie zgromadzono także informacji o długości trwania bezdomności, jej przyczynach, stanie zdrowia dzieci (posiadanie stopnia niepełnosprawności) ani posiadaniu ubezpieczenia zdrowotnego.

Najwięcej dzieci policzono w województwach kujawsko-pomorskim (16%), śląskim (15%) i zachodniopomorskim (13%). Szczegółowe dane o województwach i miejscowościach przebywania dzieci zawiera Tabela 5 w Aneksie. Warto zauważyć, że w samej Warszawie policzono 80 dzieci z czego 28 przebywało w ośrodkach interwencji kryzysowej, 1 w ogrzewalni lub noclegowni a 51 w schronisku, domu lub hostelu, prawdopodobnie w domach samotnej matki. W świetle tych danych system interwencji kryzysowej w m.st. Warszawa można ocenić dobrze – żadne dziecko w dniu badania nie znajdowało się na ulicy. Jednak jakość badania w przestrzeni publicznej w mieście została oceniona negatywnie – zdaniem organizacji pozarządowych liczba osób faktycznie przebywających na ulicy jest znacznie wyższa, organizacje sygnalizowały także posiadanie wśród swoich klientów rodziców mieszkających na ulicy i mających pod opieką dzieci.

W 2015 roku nie przeprowadzono badania kwestionariuszowego, dlatego dysponujemy jedynie danymi zbiorczymi na poziomie gminnym jako najniższym. Informacje o dzieciach policzonych jako bezdomne są znacznie uboższe: nie badano płci, wieku ani innych cech dzieci. Wiadomo ile ich było w poszczególnych województwach/powiatach/gminach/miastach oraz w jakich miejscach przebywały.

Policzono 1892 dzieci co stanowiło nieco ponad 5% całej populacji (36160), do której udało się dotrzeć (80% mężczyźni, blisko 15% kobiety).

69% policzonych dzieci (1298) przebywało w placówkach dla samotnych matek z dziećmi z czego 41 w pogotowiu społecznym lub izbie wytrzeźwień (sic!) w województwach warmińsko mazurskim i zachodniopomorskim. 31% (594) dzieci policzono w pustostanach, domkach i altanach na działkach z czego – co zastanawiające – aż 446 w Województwie Kujawsko-Pomorskim (142 Toruń, 213 Bydgoszcz, 51 Solec Kujawski). W m.st. Warszawa policzono 49 dzieci, z czego 32 przebywało w placówce dla bezdomnych i 17 w miejscach niemieszkalnych. Szczegółowe dane z podziałem na województwa i miejsce przebywania (instytucjonalne i pozainstytucjonalne) zawarte są w tabeli 7 w Aneksie.

ANEKS – TABELE                                                                                                                                                   

Tabela 1. Płeć dzieci 2013

Tabela 2. Wiek dzieci 2013

Tabela 3. Miejsce pobytu dzieci w dniu badania 2013

Tabela 4. Przebywanie w mieszkaniach chronionych/treningowych/wspieranych

Tabela 5. Województwo i miejscowość pobytu dzieci w dniu badania 2013

Tabela 6. Liczba osób policzonych jako bezdomne w 2015 roku

Tabela 7. Dzieci policzone w województwach w podziale na miejsce przebywania 2015