Zapraszamy na najpierwmieszkanie.org.pl. To portal poświęcony wartościom, systemom i programom Najpierw Mieszkanie. Portal Najpierw Mieszkanie jest prowadzony przez Fundację Najpierw Mieszkanie Polska przez osoby, które stworzyły i prowadziły stronę czynajpierwmieszkanie.pl., która niniejszym staje się stroną archiwalną. Dziękujemy, że byliście z nami tutaj i czekamy na Was w nowym miejscu!
Odpowiadając na ogłoszenie Ogólnopolskiej Federacji na rzecz Rozwiązania Problemu Bezdomności proponuję kwestionariusz DreamBIG! do socjodemograficznego badania bezdomności planowanego przez MRPiPS podczas ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych 2019.
Dotychczasowy kwestionariusz tutaj 2017 podobnie jak organizacja badania, był wielokrotnie krytykowany zarówno przez praktyków jak i ekspertów (Historia badań MRPiPS i rzecznictwa na OŚi CZASU), a i chyba samo ministerstwo, które mimo kilku wniosków o udzielenie informacji publicznej odmawiało jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o autora/kę/ów ostatniego kwestionariusz-a. Zgłaszanie kolejnych uwag nie przynosiło do tej pory rezultatów, bowiem były one uwzględniane wybiórczo, a większe zmiany odrzucane ze względu na konieczność “zachowania ciągłości”. Jednak zachowanie ciągłości nieprecyzyjnych, niepełnych i tendencyjnych informacji nie poprawi rzetelności a tym bardziej użyteczności badania. Potrzebna jest zmiana jakościowa.
Kwestionariusz DreamBIG! jest dłuższy niż poprzednie, ale nie dłuższy niż stosowany na przykład w badaniu liczby osób bezdomnych w punkcie w czasie zarządanym raz w roku przez HUD w Stanach Zjednoczonych (ok 200 tys. respondentów) czy kwestionariusz węgierski stosowany w “3rd of February Homeless Count” (10 tys.) prowadzonym z powodzeniem od 1990 roku. Zdarza się, że organizatorzy badań muszą poświęcić jakość na rzecz łatwości przeprowadzenia badania. Uważam jednak, że w przypadku tego badania jakość jest warta wysiłku. Dream BIG! odnosi się przede wszystkim do marzenia o adekwatnej, a więc skutecznej, pomocy kierowanej do ludzi doświadczających bezdomności. Jestem przekonana, że rzetelne dane są niezbędne do jej zaplanowania, a rzetelne oznacza trochę obszerniejsze i bardziej precyzyjne niż do tej pory.
Najważniejszym wykonawcą badania “w punkcie w czasie”, obok służb gminnych/miejskich, są organizacje pozarządowe, krajowi potentaci w prowdzeniu noclegowni i schronisk. Trzeba podkreślić, że do tej pory MRPiPS nigdy nie przewidziało wynagrodzenia ani nawet pokrycia kosztów badania ponoszonych przez ngo, a to przede wszystkim pracownicy organizacji zajmują się wypełnianiem kwestionariusz-y – w poprzednich badaniach ok. 2/3 kwestionariusz-y pochodziło od ngo. Mimo braku zachęt finansowych zachęcam Państwa, pracowników i wolontariuszy placówek dla osób bezdomnych, zespołów streetworkerskich prowadzonych zarówno przez ngo jak i bezpośrednio przez samorządy do przetestowania kwestionariusza DreamBIG! i podzielenia się Waszymi obserwacjami za pośrednictwem fanpejdza Najpierw mieszkanie lub mailowo:
Niezbędnym uzupełnieniem kwestionariusz-a jest poprawa organizacji badania: odpowiednio wczesne zawiadomienie samorządów lokalnych, na których barkach spoczywa organizacja przedsięwzięcia, przetestowanie kwestionariusz-a, przygotowanie instrukcji oraz szkolenie “ankieterów” to tylko kilka niezbędnych elementów, bez których najlepszy kwestionariusz nic nie zmieni. Last but not least, aby badanie miało jakikolwiek sens, to jego wyniki muszą zostać zakodowane i poddane analizie. W 2017 roku MRPiPS nie zdecydowało się na agregację danych z indywidualnych kwestionariusz-y, agregując jedynie zestawienia zbiorcze przygotowane przez gminy. Mnóstwo wysiłku osób zbierających dane i przede wszystkim osób bezdomnych je deklarujących poszło na marne. Niech tym razem będzie inaczej.
Dziękuję OFRPB za gotowość zebrania głosów w tej sprawie i przekazania ich MRPiPS.
Julia Wygnańska
Żadna osoba nie ma obowiązku uczestniczenia w badaniu i odpowiadania na jakiekolwiek pytania – nawet jeśli jest mieszkańcem schroniska, a ankiety rozdaje kierowniczka ani gdy mieszka na działce i puka do niego policjant. Z drugiej strony, każdy kto bierze udział w badaniu przekazuje informacje, które mogą posłużyć do poprawy systemu wsparcia, a tym samym oddaje ważną przysługę osobom/instytucjom odpowiedzialnym za planowanie i dostarczanie pomocy.
Jest natomiast obowiązkiem osoby przeprowadzającej wywiad przedstawienie siebie, instytucji zarządzającej badaniem, celu badania, sposobu przetwarzania informacji (anonimowość/ochrona danych) oraz uzyskanie zgody potencjalnego respondenta na udział. Badanie bezdomności w punkcie w czasie wymaga swoistego pospolitego ruszenia wielu służb, organizacji, instytucji ale i wolontariuszy co powoduje, że “ankieterami” stają się osoby nie mające doświadczenia ani kwalifikacji ankieterów. Stąd wprowadzenie do kwestionariusz-a gotowej formułki otwierającej, instrukcji postępowania w zależności od udzielenia bądź nie udzielenia zgody na badanie oraz – na końcu kwestionariusz-a – miejsca na wpisanie podstawowych informacji o ankieterach.
Badanie prowadzone ma być w całej Polsce, stąd konieczność zanotowania lokalizacji. Data jest ustalona z góry przez organizatorów – MRPiPS – i zazwyczaj obejmuje jedną dobę po to, aby ograniczyć podwójne liczenie przemieszczających się osób. Zdarzało się jednak prowadzenie badania również poza wyznaczoną datą np. dzień później, stąd w kwestionariusz-u możliwość jej zapisania wraz z godziną. Tę część kwestionariusza, podobnie jak wszystkie wyróżnione kursywą wypełnia ankieter na podstawie własnych obserwacji. Wszystkie pozostałe notuje na podstawie odpowiedzi respondenta.
W tym miejscu warto zauważyć, że ograniczenie prowadzenia badania do jednej doby nie jest jedynym sposobem uniknięcia “podwójnego liczenia”. Są badania – m.in. wspomniane amerykańskie – w których liczenie w punkcie w czasie trwa tydzień. Respondenci proszeni są o podanie inicjałów, lub dwóch kolejnych liter imienia i nazwiska co w zestawieniu z rokiem urodzenia i płcią pozwala na wyeliminowanie podwójnego liczenia na etapie analizy danych jednocześnie zachowując anonimowość respondenta. W kwestionariuszu badania duńskiego (ok. 6tys. respondentów) zapisuje się trzy pierwsze litery nazwiska i cztery ostatnie cyfry numeru ubezpieczenia społecznego. W badaniach występowania bezdomności w projekcie NMROD, do wykluczenia podwójnego liczenia i agregacji danych o tych samych osobach w rejestrach różnych instytucji stosowaliśmy kody w postaci 1., 3. i 5. litery imienia i nazwiska, roku urodzenia i płci. Gdyby do polskiego kwestionariusza włączyć pytanie o wybrane zmienne identyfikacyjne jednocześnie nie będące danymi osobowymi np. wspomniane inicjały, badanie możnaby prowadzić przez kilka dni, co zwiększyłoby szansę na dotarcie do wszystkich osób doświadczających bezdomności.
Pytań o podstawowe zmienne demograficzne nie trzeba wyjaśniać. W kwestionariusz-u wprowadzono możliwość zaznaczenia niestandardowej płciowości w oparciu o rozwiązanie stosowane przez amerykański HUD: kobieta, mężczyzna, osoba transgenderowa czyli o tożsamości płciowej innej niż przypisana przy urodzeniu oraz osoba niebinarna czyli nie identyfikująca się z żadną płcią. Dane gromadzone przez FEANTSA wskazują, że osoby LGBTQ są bardziej zagrożone bezdomnością i częściej jej doświadczają niż reszta populacji. W badaniu MRPiPS wątek ten był dotychczas pomijany. Przewidziano też dwie możliwości zapisania informacji o wieku respondenta: poprzez rok urodzenia lub liczbę lat, która może być wartością szacunkową gdy wywiad nie jest możliwy i trzeba się posiłkować obserwacją lub gdy respondent szybciej deklaruje wiek niż rok urodzenia.
Struktura gospodarstwa domowego to też podstawowa dana demograficzna, jednak w przypadku osób doświadczających bezdomności bywa ona dalece niestandardowa. Osoba mieszkająca w stuosobowym schronisku zazwyczaj ma zapewnione zbiorowe żywienie, wykonuje wachty i dokłada się do budżetu płacąc za pobyt, co oznacza, że gospodaruje w grupie, ale jednak obcych ludzi. Ludzie z przestrzeni publicznej czy działek często gospodarują we dwójkę, ponieważ tak łatwiej przetrwać, choć nie są parą ani rodziną. W warunkach przeludnienia gospodaruje się z wieloma różnymi osobami, stąd możliwość wskazania kilku odpowiedzi.
Właściwość miejscowa jest bardzo istotna dla administracji państwowej. Od jej ustalenia zależy jaka instytucja jest zobowiązana do zapewnienia pomocy. Najczęściej właściwość miejscowa jest ustalana na podstawie adresu zameldowania na pobyt stały lub ostatniego zameldowania na pobyt stały, choć mogłaby być ustalana na podstawie wieloletniego przebywania zainteresowanego/ej na danym terenie i lokowania przez niego/nią interesów życiowych właśnie tam – jak w warszawskich przepisach mieszkaniowych i wielu rozstrzygnięciach sądowych. Rozbieżność między miejscem zameldowania a przebywania jest wśrod osób bezdomnych częsta, zwłaszcza osób bezdomnych długo, których w Polsce jest bardzo dużo. Niestety jest wykorzystywana do odmowy pomocy. Dlatego do standardowego pytania o zameldowanie dodałam pytanie uściślające realny związek z gminą zameldowania. Uchwycenie skali zjawiska jest ważne dla dostosowania przepisów (lub ich interpretacji) do faktycznych potrzeb.
Zazwyczaj migranci, cudzoziemcy stanowią istotną część bezdomnej populacji np. Polacy w Wielkiej Brytani, którzy wśród migrantów doświadczających bezdomności stanowią najliczniejszą 40% grupę narodowościową. Jednak w dotychczas przeprowadzonych badaniach bezdomności w Polsce odsetek cudzoziemców był marginalny. Po prostu cudzoziemcy trafiają do placówek “dla cudzoziemców” (lub radzą sobie w substandardowych i przeludnionych mieszkaniach). MRPiPS do tej pory nie chciał objąć badaniem placówek “dla cudzoziemców” a jak wykazały badania, placówki “dla bezdomnych” są dla tej grupy niedostępne. Włączenie do kwestionariusz-a pytania o obywatelstwo i narodowość łączy się z postulatem organizacyjnym o objęcie badaniem wszystkich sytuacji mieszkaniowych, w których przebywanie oznacza bezdomność. Wiadomo, m.in. z monitoringów Stowarzyszenia Interwencji Prawnej, że sytuacja mieszkaniowa cudzoziemców w PL jest skrajnie trudna.
To proste pytanie służące zebraniu informacji o subiektywnym postrzeganiu długości bezdomności respondentów. Niektóre osoby pamiętają rok, inne pamiętają ile miały wtedy lat, stąd obie możliwości zostały przewidziane w kwestionariusz-u, aby skrócić czas potrzebny na jego wypełnienie. Część osób pamięta jakieś przełomowe wydarzenie (do tego nawiązuje pytanie 10). Odpowiedź złożona z przedziałów czasowych np. do pół roku, pow.-pół roku – rok itd. uniemożliwia analizę porównawczą wyników różnych badań np. ministerialnych ze spisem powszechnym i danymi lokalnymi dot. Warszawy, ponieważ każdy wymyśla inne przedziały.
To kluczowe pytanie w kwestionariusz-u i w całym badaniu. Kwestionariusz jest oparty o założenie, że bezdomność to nie cecha osoby, tylko określona sytuacja mieszkaniowa. To znajdowanie się w danej sytuacji oznacza bezdomność lub wykluczenie mieszkaniowe, lub bardziej szczegółowo wg. nazewnictwa stosowanego przez PFWB: bezdachowość, bezmieszkaniowość (czyli bezdomność), niezabezpieczone mieszkanie lub nieadekwatne mieszkanie (czyli wykluczenie mieszkaniowe). W Tabeli 9 w pierwszej kolumnie wymienione zostały zoperacjonalizowane sytuacje mieszkaniowe zaliczane do bezdachowości i bezmieszkaniowości (czyli bezdomności) i jedna zaliczana do wykluczenia mieszkaniowego (9.l. mieszkanie na działkach). Wydaje się, że ogólnopolskie badanie liczby osób BEZDOMNYCH powinno objąć ludzi we wszystkich sytuacjach mieszkaniowych zaliczanych do tej kategorii. Jest to jednak mało prawdopodobne, ponieważ dotychczas badania placówkowe ograniczały się do osób bezdomnych tylko w placówkach “dla bezdomnych” ewentualnie domach samotnych matek, ale już nie w ośrodkach dla osób uzależnionych od narkotyków czy uchodźców ani ludzi mieszkających “kątem”. Kolumna “KIEDYŚ” pozwala na retrospektywne odtworzenie realnej historii sytuacji mieszkaniowych chociaż tych respondentów, którzy badaniem zostaną objęci. Na rzecz dokładniejszego przyjrzenia się ścieżce sytuacji mieszkaniowych przemawia charakterystyka populacji, mianowicie wysoki odsetek osób deklarujących bardzo długą bezdomność.
Historie ludzi doświadczających bezdomności pełne są zmian sytuacji mieszkaniowych, jak u Borysa, uczestnika badania ścieżki pomocy instytucjonalnej NMROD. Mam nadzieję, że Tabela 9 przyczyni się do przełamania stereotypów i że szansa na to usprawiedliwia jej rozległość
Ważnym pojęciem zastosowanym w pytaniu 9 kwestionariusz-a jest “EPIZOD” bezdomności. Epizod bezdomności jest określany przez rodzaj sytuacji mieszkaniowej (wymienione w pierwszej kolumnie) oraz czas trwania. Jeden epizod bezdomności to np. dwumiesieczny pobyt w schronisku, sześciomiesięczne mieszkanie na działce, miesięczny pobyt w ośrodku leczenia uzależnień, dwutygodniowa odsiadka w więzieniu. “Epizody” bezdomności mogą być przeplatane okresami stabilnego zamieszkiwania np. latem, kiedy dzięki pracom sezonowym ludzie są w stanie opłacić wynajęcie normalnego mieszkania. Zastosowanie pojęcia epizodu bezdomności pozwala na lepsze poznanie ścieżki sytuacji mieszkaniowych i doprecyzowanie subiektywnej informacji o długości bezdomności.
Pytanie o przyczyny bezdomności od zawsze jest dla mnie najsłabszym punktem ogólnopolskiego badania. Z mojego punktu widzenia poznanie przyczyn bezdomności jest ważne, ale tylko o tyle, o ile służy zaplanowaniu pomocy i prewencji. W wersji stosowanej przez MRPiPS nie służy temu, wręcz przeciwnie stanowi pożywkę dla największych stereotypów: bezdomności z wyboru oraz ludzi bezdomnych jako, przepraszam, pijaków.
Dlaczego nie służy pomocy ani prewencji? Od lat główną przyczyną bezdomności stwierdzaną w ogólnopolskim badaniu jest “eksmisja/wymeldowanie” oraz “konflikt w rodzinie”. Nie bez znaczenia jest fakt, że odpowiedzi te pojawiają się w kwestionariusz-u jako pierwsze opcje – jak respondent je widzi, szybko je deklaruje i ma z głowy. Jakie krajowe programy prewencyjne i wspierające wyjście z bezdomności wprowadzono w związku z tym? Jakiś krajowy program wspierający zespoły wsparcia środowiskowego pracujące z ludźmi na granicy eksmisji? Znam takie działania w Warszawie (str. 96), ale są absoutnie oddolne. Jakieś inne?
Z kolei na brak rozgłosu nie może narzekać przyczyna na liście odpowiedzi trzecia czyli uzależnienie. Pomijam fakt, że jest to przyczyna, która może być przyczyną wielu innych wymienionych w ankiecie przyczyn: eksmisji, zadłużenia, utraty pracy czy rozpadu związku, stąd nie powinna być włączona do kafeterii odpowiedzi, te bowiem zgodnie z zasadami sztuki powinny być rozłączne/niezależne, aby móc je jednoznacznie interpretować. Jakie programy zapobiegania bezdomności wśród osób uzależnionych od alkoholu wprowadzono?
Najgoźniejsze jest jednak moim zdaniem stawianie znaku równości między uzależnieniem deklarowanym jako przyczyna bezdomności, a byciem uzależnionym w chwili badania (zważywszy, że połowa policzonych ludzi deklaruje bezdomność dłuższą niż 6 lat a około ćwierć dłuższą niż dwadzieścia, interpretacja ta wydaje się naprawdę dużym nadużyciem), z jednoczesnym brakiem pochylenia się nad uzależnieniem jako chorobą, problemem zdrowotnym, który wymaga leczenia. Standardowa interpretacja wyników odpowiedzi na pytanie o przyczyny bezdomności jest taka: 70% ludzi bezdomnych w Polsce to alkoholicy, czytaj dalej: gdyby chcieli to by nie pili i nie byliby bezdomni, dalej: chcą być bezdomni, wybrali taki “styl życia”, dalej: państwo nie musi im pomagać. Prawda jest taka, że niewiele wiemy o uzależnieniu ludzi doświadczających bezdomności w Polsce. Pewnie jest to problem częsty, ale czy tak częsty jak nam się wydaje i czy jedyny/główny? Może są inne?
Tabeli 10 przenosi akcent z przyczyn na trudne doświadczenia i problemy wymagające wsparcia. Pozwala na wskazanie występowania trudnych wydarzeń (pierwsza kolumna), zlokalizowanie ich w czasie (przed i w trakcie bezdomności) oraz świadome/poinformowane wskazanie przez respondenta, które jego zdaniem były przyczynami bezdomności. Ludzie doświadczający bezdomności też ulegają stereotypom. Jeśli latami ktoś im mówi, że są bezdomni bo piją, to tak zaczynają myśleć bez względu na to, że w dzieciństwie byli np. ofiarami przemocy, stracili rodzica, wychowywali się w zbiorowych domach dziecka i byli molestowani seksualnie. Wszystkie te doświadczenia wpływają na funkcjonowanie człowieka w dorosłości, zdolność do wchodzenia w relacje społeczne i umiejętności niezbędne do utrzymania się w mieszkaniu. Nigdy nie są “wyborem”. Mam nadzieję, że zaproponowana konstrukcja pytania przyczyni się do lepszego poznania nie tylko przyczyn ale i potrzeb ludzi obdarzonych łatką bezdomnych alkoholików i to jeszcze “z wyboru”, no i przełoży się na adekwatne programy wsparcia.
Moje doświadczenie jest takie, że osoby doświadczające bezdomności, w szczególności mieszkające w miejscach niekonwencjonalnych są raczej samodzielne i pracowite – na tyle na ile pozwala im zdrowie. Niekoniecznie jednak jest to praca standardowa, ani tym bardziej “na umowę”. Konstrukcja pytania 11 pozwala na uchwycenie tej aktywności. Znam człowieka, który zarabia skręcając papierosy. Jest to forma samodzielnej działalności gospodarczej, choć “na czarno”. Jest warta odnotowania ponieważ jest wykonywana sumiennie, na czas i stanowi ważne źródło dochodu. Pytanie o dochód na rękę w ostatnim miesiącu służy wskazaniu skali skrajnego ubóstwa – poniżej minimum egzystencji (IPiSS, średnia dla 2017 roku).
Tak naprawdę cały kwestionariusz i całe badanie powinno służyć udzieleniu odpowiedzi na to pytanie. Inaczej nie ma racji bytu: Jak zaplanować krajowe programy wsparcia dla osób doświadczających bezdomności? Jakie środki przewidzieć na nie w budżecie? Jakie są efekty pomocy świadczonej obecnie? Coś trzeba zmienić? Więcej miejsc w wystandaryzowanych schroniskach i ogrzewalniach czy mieszkań treningowych i ogólnodostępnych łaźni?
Tabela 13 ma nam dać szansę usłyszeć chociaż uproszczoną i wskazującą jedynie kierunek, ale jednak własną odpowiedź na pytanie o pomoc potrzebną osobom doświadczającym bezdomności w zestawieniu z tą, która być może jest dostępna.
Projekt realizowany przez lidera Fundację Ius Medicinae oraz partnerów Kamiliańską Misję Pomocy Społecznej i Armię Zbawienia w Islandii w Programie Obywatele dla Demokracji finansowanym ze środków EOG
