Zapraszamy na najpierwmieszkanie.org.pl. To portal poświęcony wartościom, systemom i programom Najpierw Mieszkanie. Portal Najpierw Mieszkanie jest prowadzony przez Fundację Najpierw Mieszkanie Polska przez osoby, które stworzyły i prowadziły stronę czynajpierwmieszkanie.pl., która niniejszym staje się stroną archiwalną. Dziękujemy, że byliście z nami tutaj i czekamy na Was w nowym miejscu!
Specjalnie dla projektu NMROD antropolożka Matthildur Sigurgeirsdottir przygotowała opracowanie o bezdomności na Islandii. Autorka jest współpracowniczką partnera zagranicznego projektu NMROD Armii Zbawienia w Islandii. Jest to pierwsze opracowanie o bezdomności w tym kraju przygotowane w języku angielskim. Dzięki współpracy z wolontariuszką Agatą Jurkiewicz obszerne fragmenty opracowania dostępne są w języku polskim poniżej.
Jestem wdzięczna za możliwość poznania wspólnoty, która przedtem była dla mnie zupełnie obca. Podróż ta obejmowała badania w celu uzyskania wiedzy dotyczącej bezdomności oraz pracę wśród ludzi, którzy każdego dnia wspierają osoby bezdomne, zarówno w schronisku dziennym Dagsetur, jak i w schronisku dla kobiet Konukot. Ludzie ci są dla mnie źródłem inspiracji i odniosłam wrażenie, że wielu z nich wierzy, iż każdy jako człowiek ma prawo do nadziei na lepsze życie – niezależnie do tego, w jakim położeniu się znajduje.
Celem niniejszego sprawozdania jest przedstawienie niezależnego i, mam nadzieję, rzetelnego przeglądu sytuacji osób bezdomnych w Islandii, na podstawie badań i raportów oraz innych źródeł. Niniejsze podsumowanie powstało na zamówienie Armii Zbawienia w Islandii, która jest partnerem w projekcie międzynarodowym pod tytułem „Housing First – Evidence based Advocacy (Najpierw mieszkanie – rzecznictwo oparte na dowodach)”, realizowanym przez fundację Ius Medicinae i jej partnera z Polski – Kamiliańską Misję Pomocy Społecznej. Te organizacje pozarządowe wspólnie pracują nad systemem wsparcia mieszkaniowego dla osób dotkniętych bezdomnością w obu krajach w duchu koncepcji najpierw mieszkanie – założenia, że każda osoba powinna najpierw mieć bezpieczne miejsce do mieszkania i dom, zanim będzie można od niej oczekiwać wyleczenia lub powrotu do normalnego życia w społeczeństwie.
Chciałabym podziękować Rannvie Olsen, osobie, która poświęciła się pracy na rzecz osób bezdomnych w Islandii, za to, że dostałam taką możliwość, oraz Julii Wygnańskiej, naszej partnerce w Polsce, za cenne uwagi podczas przygotowywania niniejszego sprawozdania oraz za współpracę.
Matthildur Sigurgeirsdottir
Niniejsze sprawozdanie poświęcone jest bezdomności w Islandii. Celem jest naświetlenie tego problemu społecznego i opisanie polityki w zakresie bezdomności. Osoby bezdomne w Islandii od dawna żyją na obrzeżach społeczeństwa – nie mają gdzie mieszkać, a ich prawa człowieka są przestrzegane w ograniczonym stopniu. Bezdomność wiąże się z wykluczeniem społecznym. W ciągu ostatniej dekady wśród władz miejskich Reykjavíku wzrosła świadomość sytuacji w zakresie bezdomności. Prowadzone są prace w kierunku stworzenia systemu pomocy osobom bezdomnym oraz jego rozszerzenia. Zaistniała motywacja polityczna do poprawienia warunków życia osób bezdomnych i ochrony ich praw człowieka w zakresie równego dostępu do opieki społecznej. Tym złożonym problemem należało pilnie się zająć, również w związku z tym, że od czasu załamania gospodarczego Islandii, jakie nastąpiło w 2008 r., populacja osób bezdomnych rośnie. Jednak opracowanie systemu pomocy stanowi wyzwanie z uwagi na naturę zjawiska bezdomności oraz istniejącą dyskryminację.
Niniejsza publikacja podzielona jest na trzy rozdziały: I. Status społeczny, II. Ci, którzy przemierzają ulice, III. System pomocy dla osób bezdomnych. W rozdziale Status społeczny omówiono status kulturowy i społeczny osoby bezdomnej w społeczeństwie, w którym ogromna większość ma dom i go utrzymuje. W drugim rozdziale, Ci, którzy przemierzają ulice, poczyniono próbę przedstawienia populacji osób bezdomnych w Islandii, ich sytuacji społecznej i zdrowotnej oraz powodów, dla których są bezdomni. W ostatnim rozdziale, System pomocy dla osób bezdomnych, przedstawiono listę elementów systemu pomocy i informacje na jego temat, w większości przedstawione uprzednio w sprawozdaniu. Ten ostatni rozdział zawiera krótkie omówienie wdrażania programu „Najpierw mieszkanie” w Islandii autorstwa Rannvy Olsen, kierowniczki schroniska dziennego Armii Zbawienia.
Przy analizie znaczenia bezdomności należy zastanowić się nad znaczeniem koncepcji domu. Ponieważ koncepcje te są ze sobą tak ściśle związane, że niemożliwe jest rozpatrywanie jednej w oderwaniu od drugiej, nie mogą one w tym kontekście stać osobno (Wardhaugh, 2000). Jednak słów „dom” i „bezdomność” nie można traktować jako prostych przeciwieństw, ponieważ obejmują one zmieniające się ciągle doświadczenia, pozostawiające ślad na tożsamości osób, których dotyczą. Dzieje się tak dlatego, że doświadczenie domu jest inne dla każdego i nabiera znaczenia w toku życia. Dom ma wielkie znaczenie społeczne, gdyż reprezentuje zarówno materialną, jak i ideową strukturę rodziny, i jako taki stanowi podstawę socjalizacji jednostki (Short, 1999). Reprezentuje on ideę prywatności, świętości i życia rodzinnego – mimo że idea ta jest daleka od życia codziennego wielu osób (Wardhaugh, 2000).
W zachodnich społeczeństwach znaczenie tej koncepcji jest bogate; jest ona związana z ideą kulturową określonego miejsca pobytu i sanktuarium dla rodziny. Należy pamiętać o tym, że miejsce pobytu to konstrukt kulturowy i nie wszystkie społeczeństwa mają tradycję przebywania w jednym miejscu. Niektóre grupy etniczne prowadzą życie wędrowne, hodując stada zwierząt, i ich życie rodzinne nie ma stałej lokalizacji. Aby podkreślić kulturowe znaczenie pojęcia domu, można przywołać przykład Indii, gdzie brak mieszkania lub „dachu nad głową” nie niesie ze sobą tego samego stygmatu społecznego, co w społeczeństwach zachodnich (Glasser and Bridgman, 1999). Z drugiej strony w Islandii większość ludzi żyje w konkretnym miejscu pod konkretnym adresem i tego oczekują od nich władze. Dom jest zatem ośrodkiem społecznej organizacji życia codziennego (Short, 1999), a posiadanie oraz utrzymywanie domu jest w Islandii i innych kulturach zachodnich głównym wyznacznikiem tożsamości (The Ministry of Welfare, 2005). Jednakże są w Islandii ludzie, którzy nie mają gdzie mieszkać, zatem nie uczestniczą oni w realizacji kulturowej idei domu, centralnego aspektu organizacji społecznej życia codziennego. W rezultacie osoba, która nie ma domu w określonym miejscu, to ktoś, kto żyje w sprzeczności z ogólnym, obejmującym wszystkie aspekty sposobem życia, nie przestrzegając uniwersalnych norm związanych z miejscem pobytu. Jest to człowiek, który żyje w warunkach zupełnej obcości (Wardhaugh, 2000).
W niniejszej pierwszej części sprawozdania o bezdomności w Islandii skupiamy się na statusie społecznym osoby bezdomnej, znajomości problemu w islandzkim społeczeństwie, badaniach naukowych, świadomości politycznej i polityce, jak również na przepisach prawa dotyczących tej sytuacji oraz postaw w odniesieniu do systemu pomocy. Osoby bezdomne są od długiego czasu wykluczane ze społeczeństwa na wielu poziomach; są ofiarami dyskryminacji, a ich dostęp do systemu opieki społecznej jest ograniczony. Władze miasta Reykjavík przez ostatnie dziesięć lat rozwijały system pomocy osobom bezdomnym uwzględniający ich trudną sytuację i mający na celu zapewnienie przestrzegania ich praw człowieka. Władze miasta oczekują jednak współpracy ze strony rządu w tej trudnej materii dotyczącej społeczeństwa i zdrowia. Poniższe omówienie bezdomności opiera się na dwóch badaniach z lat 2009 i 2012, zamówionych przez władze miasta Reykjavík, pracach komisji w byłym Ministerstwie Opieki Społecznej prowadzonych od 2005 r. oraz badaniach antropologicznych Uniwersytetu Islandii prowadzonych od 2004 r. Omówienie kwestii praw człowieka i systemu opieki społecznej znajdujące się dalej w niniejszej części sporządzone jest na podstawie sprawozdań z realizacji polityki władz miejskich Reykjavíku oraz innej odnośnej dokumentacji.
Od 1969 r. istnieje w Reykjavíku, stolicy Islandii, noclegownia prowadzona przez władze miejskie (Sigurðardóttir, 2012). Bezdomność została rozpoznana jako sposób życia dla niektórych osób i przez długi czas problem ten rozwiązywano przy pomocy noclegowni. Obecnie w Islandii znajdują się dwie noclegownie, obie w Reykjavíku. Ostatnimi czasy coraz więcej ludzi staje się osobami bezdomnymi i władze przyglądają się tej sytuacji ze zwiększoną uwagą. Wzrost populacji osób bezdomnych wiązano z kryzysem gospodarczym, który nastąpił w 2008 roku, upadkiem systemu bankowego w Islandii (The City of Reykjavik, 2014), jednak motywacja polityczna w kwestii problemu bezdomności wzrosła również około 2005 roku w związku z pracami komisji wyznaczonej przez ówczesnego Ministra Opieki Społecznej (The Ministry of Social Welfare, 2005).
Od tamtego czasu wykorzystanie usług w ramach systemu pomocy osobom bezdomnym wzrosło, jak również zwiększyło się zainteresowanie polityczne problemem. Nastąpiło ugruntowanie polityki i rozwój formalnych ram systemu pomocy osobom bezdomnym (The City of Reykjavík, 2014). Opracowano nowe koncepcje systemu pomocy wykraczające poza noclegownie. Ponieważ pojawiła się wola polityczna, władze miasta Reykjavík zamówiły dwa oficjalne badania mające na celu sporządzenie mapy sytuacji osób bezdomnych – w latach 2009 i 2012 (Sigurðardóttir, 2012). Opracowanie takiej mapy miało na celu uzyskanie podstawowych danych demograficznych o populacji osób bezdomnych oraz ich ogólnej sytuacji społecznej i zdrowotnej, jak również powodów bezdomności. Władze zamierzały uzyskać wiedzę w tej kwestii w celu opracowania specjalistycznego systemu pomocy. Formalne zasady systemu pomocy osobom bezdomnym ustalono na lata 2008–2012 oraz, niedawno, również na lata 2014–2018 (The City of Reykjavík, 2014).
Oba badania stanowią prace pionierskie w tej dziedzinie socjologii w Islandii (Sigurðardóttir, 2012). Badanie z 2009 r. było pierwszym oficjalnym badaniem na temat bezdomności przeprowadzonym w Islandii. Forum tych badań było miasto Reykjavík, jako że wszystkie usługi na rzecz osób bezdomnych realizowane są w rejonie stolicy. Na mocy ustawy o miejskiej opiece społecznej nr 40/1991 oraz ustawy mieszkaniowej nr 44/1998 władze miasta Reykjavík odpowiadają za rozwiązywanie problemu zamieszkania osób bezdomnych, zatem wszystkie usługi na ich rzecz realizowane są w rejonie stołecznym (The City of Reykjavík, 2014). Nie przeprowadzono ogólnokrajowych badań dotyczących bezdomności dla Islandii jako całości (Sigurðardóttir, 2012).
Studenci Uniwersytetu Islandii wykonali znaczącą pracę badawczą dotyczącą problemu bezdomności w ramach prac dyplomowych, zarówno licencjackich, jak i magisterskich (Gunnsteinsdóttir and Sigurðardóttir, 2009). Na szczególną uwagę zasługuje jeden z tych projektów, mianowicie badanie obejmujące szeroko zakrojone wywiady wśród osób bezdomnych w Reykjavíku w 2004 r. i badanie interakcji pomiędzy nimi. Wyniki tego badania dają pogląd na społeczną sytuację osób bezdomnych w Reykjavíku przy uwzględnieniu ich statusu w społeczeństwie. Badanie zostało przeprowadzone przez antropolożkę Helgę Þórey Björnsdóttir i zatytułowane jest „My, którzy przemierzamy ulice: Tożsamość w dyskursie dotyczącym osób bezdomnych w Reykjavíku” (Björnsdóttir, 2004). Władze krajowe pod postacią komisji z Ministerstwa Opieki Społecznej konsultowały się z autorką w sprawie badania kwestii społecznych dotyczących osób bezdomnych w 2005 r. (The Ministry of Social Welfare, 2005).
Badanie ukierunkowane było na życie społeczne osób bezdomnych w odniesieniu do tworzenia tożsamości. Celem było uzyskanie wglądu w to, jak bezdomni uczestnicy badania kreowali samych siebie i swoją tożsamość w zakresie struktury społecznej. Wyjaśniono tam w prosty i przystępny sposób złożone pojęcia struktury społecznej i dyskursu dotyczącego ról społecznych. Björnsdóttir doszła do wniosku, że społeczny fakt bycia osobą bezdomną miał znaczenie w fizycznym odcięciu od społeczeństwa oraz wykluczeniu z dyskursu publicznego. A zatem status społeczny osób bezdomnych obejmuje ich wykluczenie z uczestnictwa w dyskursie publicznym, a tworzenie ich tożsamości w konsekwencji uwzględnia w dużej części ich życie i przestrzeń społeczną z czasów, zanim stali się bezdomni. Taka sytuacja społeczna powoduje wykluczenie tych osób z rozwijania ważnych aspektów tożsamości w zakresie pracy, roli społecznej, więzów rodzinnych i domu (Björnsdóttir, 2012). Status osoby bezdomnej obejmuje wykluczenie społeczne, zaś na bezdomność jako taką nie ma miejsca w strukturze społecznej i jest ona sprzeczna z dominującym systemem wartości.
Jedną z głównych sił rządzących życiem społecznym jest dyskurs; zawsze ma on swój udział w relacjach władzy (Smith and Riley, 2009). Dyskurs można rozpatrywać jako system społecznego dialogu i wymiany wiedzy. Można go objaśnić jako sposoby kategoryzacji istniejące w języku lub sposoby na wyjaśnienie kwestii dotyczących ludzi, rzeczy lub nawet wiedzy i systemów obiektywnego myślenia (Smith and Riley, 2009). Według Björnsdóttir (2004) osoby bezdomne wydają się nie istnieć w dyskursie publicznym; jak sama antropolożka pisze o tym aspekcie wykluczenia społecznego:
„Osoby bezdomne to grupa, która ma bardzo niewiele siły przebicia, nie ma zdefiniowanej roli społecznej i w dyskursie publicznym jest obecna jako bezimienna masa, o której istnieniu większość ludzi wie, ale niewielu o tym mówi, i niemal nikt nie chce nic o tym wiedzieć” (Björnsdóttir, 2004).
W czasie, gdy prowadzono to badanie, Björnsdóttir (2004) uważała, że sposób, w jaki w mediach mówiono o osobach bezdomnych w Reykjavíku, przyczyniał się do słabości tej grupy – bezdomnych przedstawiano jako osoby, które dotknęło niepowodzenie, nie zwracając uwagi na ich własne historie. Niepowodzenie przedstawiano jako ogólne wyjaśnienie bezdomności, a osoby bezdomne postrzegano jako wyobcowane. Dyskusja w tych kategoriach przyczynia się do osłabienia tej grupy i jeszcze bardziej utrudnia poprawę sytuacji (Björnsdóttir, 2004). Przy takich poglądach na bezdomność nie jest trudno wyobrazić sobie, że w ten sposób osoby bezdomne tracą pewien fundament istnienia w społeczeństwie, możliwość bycia cenionymi i szanowanymi jako członkowie społeczeństwa.
Aby dać jeszcze lepszy obraz społecznego wykluczenia, z jakim zmagają się osoby bezdomne, można wspomnieć, że wiele grup mniejszościowych islandzkiego społeczeństwa walczyło z uprzedzeniami, ale miały one w tym społeczeństwie głos – przykładowo, osoby homoseksualne czy imigranci. Wiele grup mniejszościowych występowało w jakimś sensie przeciwko dominującemu systemowi wartości, ale nie odbierało im to prawa do swojego punktu widzenia w dyskursie publicznym. W przeciwieństwie do nich, osoby bezdomne nie mają w społeczeństwie możliwości przedstawienia swojego punktu widzenia ani żadnego rzecznika. Ich głos nie istnieje, w takim sensie, że stanowią oni bezimienną, uprzedmiotowioną masę ludzi, którym się nie powiodło. Perspektywa osób bezdomnych jest jednak istotna i niezwykle ważne jest, aby w przyszłości mieli oni rzecznika, jak wspomniano w planie strategicznym dla tej sytuacji (The City of Reykjavík, 2014).
Na koniec można wspomnieć, że status społeczny osób bezdomnych odzwierciedlany jest przez słowo, którego Islandczycy używają na określenie bezdomnych i innych ludzi żyjących na obrzeżach społeczeństwa. Słowo, które bardziej niż cokolwiek innego ilustruje ich pozycję społeczną, brzmi „utangarðsmaður”. Wyraz ten można podzielić na trzy części niosące ze sobą znaczenie: „utan-garðs-maður”, gdzie „utan” oznacza „poza”, „garðs” – „związane z ogrodem”, zaś „maður” to „człowiek”. „Utangarðsmaður” oznacza zatem człowieka, który znajduje się poza ogrodem lub został z niego usunięty. W języku islandzkim ogród może również oznaczać gospodarstwo rolne lub dom, i takie też jest znaczenie w tym kontekście. W dawnych czasach to właśnie gospodarstwo, podwórze i jego granice wyznaczały w Islandii granice wspólnot ludzkich (Hastrup, 1990). W tym sensie ogród był zarówno domem, jak i granicą, był też punktem honoru dla rolnika i jego rodziny. Pustkowia pomiędzy zagrodami była to przestrzeń poza ogrodem, „utangarðs”, nieobjęta jurysdykcją wspólnoty i działaniem prawa. Osoby, które łamały prawa wspólnoty, skazywane były na przebywanie na zewnątrz, poza ogrodem. Pozostawały one w dzikich ostępach, w towarzystwie duchów, poza granicami wspólnoty. Nazywano ich „utangarðsmenn” (Hastrup, 1990).
Obecnie, w roku 2014, osoby bezdomne w Reykjavíku są określane jako „utangarðsmenn”: osoby znajdujące się poza ogrodem lub z niego usunięte. Usługi w ramach systemu pomocy osobom bezdomnym w Reykjavíku są uważane za sprawy dotyczące „utangarðsfólk” – jak można przeczytać na oficjalnej stronie internetowej miasta.[1] „Utangarðsfólk” stanowi kategorię, do której ludzie są przypisywani w odniesieniu do tego systemu pomocy. Takie określenie – bycie poza ogrodem – ma długą tradycję w języku islandzkim. W rzeczywistości wyraźnie opisuje ono status społeczny osób bezdomnych. Jednakże w ostatnim czasie władze miasta Reykjavík zaczęły zapewniać przestrzeganie praw człowieka w odniesieniu do osób bezdomnych poprzez zagwarantowanie im równego dostępu do opieki społecznej (The City of Reykjavik, 2012). Władze miasta Reykjavík uważają prawa człowieka i równy dostęp do opieki społecznej za istotne (The City of Reykjavik, 2014; The City of Reykjavik, 2012). Koncepcja „utangarðsfólk/menn” i jej stosowanie pozostaje jednak w sprzeczności z podstawowymi ideami praw człowieka.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ określa oczekiwania co do przestrzegania praw człowieka na całym świecie (The United Nations, n.d.). Ludzie mają różne standardy życia i różną pozycję. Jednak w ramach podstawowych praw człowieka podkreślane jest równe prawo do pozostawania we wspólnocie z innymi, tak aby żadne różnice społeczne nie pozbawiały nikogo podstawowej godności i praw przynależnych istocie ludzkiej (The United Nations, n.d.). Przykładami różnic społecznych są płeć, narodowość czy orientacja seksualna. Prawa człowieka co do zasady działają przeciw wykluczeniu społecznemu. Ludzie spoza ogrodu (utangarðsfólk) są w dyskursie publicznym w Islandii postrzegani jako grupa, która nie należy do wspólnoty, i przez to jest wykluczona. Taka kategoryzacja ogranicza ich godność oraz prawa człowieka i rzuca światło na dominujące poglądy w zakresie bezdomności. Pomimo silnej tradycji językowej i zakorzenionego w kulturze znaczenia, władze miasta Reykjavík zwróciły uwagę na kwestię praw człowieka w kontekście opieki społecznej i walczą z wykluczeniem w tej dziedzinie (The City of Reykjavik, 2012). Aby wypełnić prawny obowiązek zapobiegania problemom społecznym i ochrony praw człowieka w zakresie równego dostępu do usług dla wszystkich obywateli, należy wprowadzić specjalistyczny system opieki nad osobami bezdomnymi, biorąc przy tym pod uwagę ich trudną sytuację społeczną oraz często zły stan zdrowia psychicznego i fizycznego (The City of Reykjavík, 2014; The City of Reykjavík, 2012; The Ministry of Social Welfare, 2005).
Ideologia równych praw człowieka jako ochrony przed dyskryminacją w coraz większym stopniu kształtuje idee demokracji i politykę w Islandii. W Konstytucji Islandii i innych międzynarodowych konwencjach, których Islandia jest sygnatariuszem, zapisano ochronę praw człowieka (The City of Reykjavik, 2006). Obecnie rada i biura ds. praw człowieka, zajmujące się ich ochroną, stanowią część administracji państwowej i władz miasta Reykjavík. Biuro ds. praw człowieka w Islandii jest instytucją niezależną, zajmującą się monitorowaniem praw człowieka i wspieraniem dyskusji na ich temat (The Office of Human Rights in Iceland, n.d.). W skład władz miasta Reykjavík wchodzi rada ds. praw człowieka oraz biuro ds. praw człowieka, będące częścią systemu administracyjnego (The City of Reykjavik, n.d.). W Reykjavíku prawa człowieka w odniesieniu do osób bezdomnych zdefiniowano w szczególny sposób (The City of Reykjavik, 2012), ponieważ uważa się, że przestrzeganie praw człowieka w odniesieniu do tych ludzi znajdujących się „poza ogrodem” jest w Islandii ograniczone i że mają oni nierówny dostęp do opieki społecznej.
Ciąg dalszy nastąpi…
Projekt realizowany przez lidera Fundację Ius Medicinae oraz partnerów Kamiliańską Misję Pomocy Społecznej i Armię Zbawienia w Islandii w Programie Obywatele dla Demokracji finansowanym ze środków EOG
