Zapraszamy na najpierwmieszkanie.org.pl. To portal poświęcony wartościom, systemom i programom Najpierw Mieszkanie. Portal Najpierw Mieszkanie jest prowadzony przez Fundację Najpierw Mieszkanie Polska przez osoby, które stworzyły i prowadziły stronę czynajpierwmieszkanie.pl., która niniejszym staje się stroną archiwalną. Dziękujemy, że byliście z nami tutaj i czekamy na Was w nowym miejscu!
W dziale Biblioteka ukazała się pozycja pt. “Mieszkania dla programów “Najpierw Mieszkanie” w Polsce. Analiza dostępności”. Autorka przyjrzała się w jaki sposób zasady programu NM mogłyby zostać spełnione przy korzystaniu z różnych rodzajów zasobów mieszkaniowych: należących do prywatnych właścicieli, gmin, Skarbu Państwa, Towarzystw Budownictwa Społecznego oraz pozyskiwanych w formule mieszkań chronionych.
Program „Najpierw mieszkanie” został stworzony przez dr Sama Tsemberisa z nowojorskiej organizacji Pathways to Housing. Jest adresowany do osób długotrwale doświadczających bezdomności i cierpiących z powodu zaburzeń psychicznych lub nawet ich kumulacji. Program kieruje się szeregiem zasad dotyczących udzielania wsparcia min. zakłada pierwotną rolę poczucia stabilności i bezpieczeństwa mieszkaniowego dla skuteczności procesu wychodzenia z bezdomności. Przedmiotem analizy jest określenie możliwości pozyskiwania odpowiedniej bazy lokalowej na potrzeby realizacji programów NM w Polsce.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej wydaje się jednomyślna z założeniami programów „Najpierw mieszkanie”. Ustawa zasadnicza prawo do mieszkania umieszcza wśród praw obywatelskich, któremu po stronie władz publicznych odpowiada obowiązek „prowadzenia polityki sprzyjającej zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, a w szczególności przeciwdziałanie bezdomności”. Wiele programów prowadzonych od lat dziewięćdziesiątych w Stanach Zjednoczonych i Europie jest zorganizowanych właśnie wokół „zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych” i to w samodzielnym mieszkaniu. Efekty tych działań pokazują, że mieszkanie stanowi o powodzeniu procesu terapeutycznego, przejawiającym się zdrowieniem i usamodzielnianiem się osób dotąd chronicznie bezdomnych w rozmaitych obszarach życiowych, jak utrzymanie się w mieszkaniu, praca, funkcje rodzinne i społeczne.
Dla szerszego wdrożenia programów „Najpierw mieszkanie” w Polsce istotna jest ocena, czy zrozumienie dla potrzeby wsparcia procesu wychodzenia z bezdomności okazane przez ustawodawcę w Konstytucji, w praktyce przełoży się na możliwości pozyskania bazy lokalowej adekwatnej do specyfiki NM. W programach NM mieszkania dla uczestników są pozyskiwane i utrzymywane według wymogów wyznaczonych przez szereg zasad min. oddzielenia mieszkania od wsparcia, redukcji szkód i samostanowienia (Tsemberis, 2010).
Dla określenia możliwości zapewnienia lokali przeprowadzono analizę szczegółowych regulacji prawnych odnoszących się do różnych form mieszkalnictwa w Polsce a następnie uzupełniono ją oceniając uwarunkowania postrzegania społecznego, które mogą mieć przełożenie na decyzje urzędników dotyczące wyposażania programów NM w zasoby mieszkaniowe różnego typu. Uwzględniono także kwestie organizacyjne i finansowe związane z wykorzystywaniem danej bazy lokalowej.
Choć na potrzeby programów NM w innych krajach wykorzystuje się przede wszystkim mechanizm wynajmu na rynku prywatnym, w Polsce stanowi to mało intuicyjne rozwiązanie dla programów z zakresu pomocy społecznej, dlatego na potrzeby analizy poszukiwania bazy lokalowej przeprowadzono w sposób otwarty, bez czynienia wstępnych ograniczeń dotyczących rodzaju zasobu. Wyróżniono pięć rodzajów bazy lokalowej w kolejności udziału w ogólnej liczbie lokali mieszkalnych:
Analiza możliwości wykorzystania zasobów została przeprowadzona w oparciu o kryteria istotne z punktu widzenia procesu wsparcia charakterystycznego dla podejścia „Najpierw mieszkanie”, a także aspektów niezwiązanych bezpośrednio z terapią, a bardziej istotnych z punktu widzenia organizacji programów. Do pierwszej grupy należą:
Do kryteriów czysto organizacyjnych należą:
Ostatnie kryterium z jednej strony określa możliwość docelowego wykorzystania danego zasobu przez uczestników programów, z drugiej dostarcza danych przydatnych do tworzenia budżetów programów – perspektywiczność formuły mieszkaniowej oceniana jest min. na podstawie kosztów.
Wyniki analizy wskazują, że każda z rozważanych form mieszkalnictwa w znacznym stopniu odpowiada wymaganiom określonym dla programów NM. Żadna nie spełnia jednak wszystkich wyróżnionych kryteriów bazy lokalowej.
Wolny rynek najmu lokali, wykorzystywany w programach w innych krajach, zapewnia szereg zalet i ułatwień dla programów, w tym natychmiastową dostępność gotowych do zamieszkania mieszkań. Niestety brak finansowej perspektywy kontynuacji bezpośredniego wynajmu przez uczestnika po zakończeniu udziału w programie stanowi istotną barierę dla wykorzystania tego rodzaju zasobów w programach NM. Wynajem lokali na wolnym rynku w polskich warunkach gospodarczych wymaga znacznych dodatkowych nakładów finansowych w początkowej fazie programu, a na etapie docelowego zabezpieczania potrzeb mieszkaniowych będzie dostępny w nielicznych sytuacjach dochodowych. Dla większości potencjalnych „absolwentów” programów może okazać się po prostu nierealny w wypadku zakończenia dotowania wynajmu mieszkania ze środków programu.
Gminne zasoby mieszkaniowe są tanie z punktu widzenia uczestnika i korzystne ze względu na stabilność i perspektywiczność najmu, jednak o ile nie zostaną pozyskane w formule mieszkań chronionych stwarzają najwięcej ograniczeń dla elastyczności terminów zawieranych umów oraz autonomii dysponowania lokalami, co jest powodowane prawdopodobną kolizją z drobiazgowymi procedurami dysponowania mieszkaniami komunalnymi wynikającymi z odrębnych przepisów. Potencjalna dostępność zasobów gminnych dla programów NM jest również obniżana poprzez silną konkurencję, jaką dla wszelkich programów pomocy społecznej wymagających bazy lokalowej stanowią inne rozległe zadania własne gmin.
Zasoby Skarbu Państwa odpowiadają praktycznie wszystkim wymaganiom. Wyjątkiem jest niska sprawność odzyskiwania mieszkań, lecz ten aspekt związany z silną ochroną praw lokatora odnosi się do wszystkich analizowanych form lokalowych. Cecha ta jest mniej znacząca dla całościowej oceny przydatności bazy lokalowej, bowiem odnosi się do zdarzeń rzadko występujących w programach NM. Została wyróżniona w celu zasygnalizowania organizatorom programów problemu mogącego skutkować dodatkowymi kosztami. Niestety mimo wykazanych zalet szanse realizacji programów w oparciu o ten rodzaj zasobu są małe ze względu na ich ograniczoną dostępność. Możliwość przeznaczenia zasobów Skarbu Państwa na realizację programów z zakresu pomocy społecznej nie jest uregulowana – to znaczy ani narzucona ani ograniczona – obowiązującymi przepisami. Udostępnienie mieszkań przez Skarb Państwa zależy od pozytywnych decyzji poszczególnych wojewodów i rekomendacji starostów powiatowych jako zarządców, do których rzecznicy i potencjalni organizatorzy programów mają dopiero szansę dotrzeć.
Zasoby towarzystw budownictwa społecznego są niewielkie i cieszą się dużą popularnością wśród osób średnio zamożnych. Wydaje się, że dostępność lokali pustych będzie niewielka i może wystarczyć dla programów o charakterze pilotażowym. Oczywiście wobec deficytów w pozyskiwaniu lokali na programy z zakresu pomocy społecznej, organizatorzy – wykorzystując wyraźne prospołeczne wskazówki zawarte w regulacjach prawnych tej formy mieszkaniowej – mogą zabiegać o wykorzystanie zasobów TBS, jednak jako uzupełnienie puli mieszkań z innych zasobów. Będzie to zasadne również z uwagi na fakt, że wadą większej liczby mieszkań TBS w jednym programie może być małe rozproszenie oraz mały wpływ uczestników na ich wybór.
Mieszkania chronione, które z założenia powinny służyć realizacji celów z zakresu pomocy społecznej i są jedyną prawnie regulowaną formą mieszkalnictwa wspieranego, spełniają najważniejsze z wyróżnionych kryteriów poszukiwanej bazy lokalowej. Niestety od roku 2012 są obarczone przepisem dotyczącym dostosowania każdego lokalu chronionego do poruszania się wózkiem inwalidzkim który nastręcza trudności w tworzeniu i funkcjonowaniu istniejących mieszkań chronionych.
Ze względu na brak pełnej adekwatności każdej z dostępnych rodzajów bazy lokalowej, planując uruchomienie programów Najpierw Mieszkanie należy rozważać formułę mieszaną wykorzystującą różne formy mieszkaniowe w zależności od stopnia zaawansowania uczestnictwa w programie, co pozwoli ominąć niedogodności poszczególnych form w czystej postaci.
Nasuwają się zwłaszcza rozwiązania z wykorzystaniem w początkowej fazie programu mienia Skarbu Państwa, Towarzystw Budownictwa Społecznego, a także lokali wynajmowanych na wolnym rynku, np. w formie organizacyjnej mieszkań chronionych, z założeniem równoległego aplikowania do gmin o przydział lokalu komunalnego z czynszem socjalnym dla uczestników programu po jego prognozowanym zakończeniu.
Możliwie jest też wykorzystanie jednej formy własnościowej, a nawet zachowanie przez uczestników lokali pod tymi samymi adresami przy mieszanej formule organizacyjnej, najpierw mieszkania chronionego w zasobach komunalnych, a potem wynajmu na podstawie umowy cywilnoprawnej jako socjalnego lub na czas nieoznaczony.
Propozycje te wydają się jednak rozwiązaniami kryzysowymi. Optymalne byłoby wypracowanie dla mieszkalnictwa wspieranego nowych regulacji prawnych, obejmujących zasady zasilania i rozwijania zasobu. Przygotowanie doskonalszych systemowych rozwiązań organizacyjnych przyczyniłoby się do bardziej celowego wykorzystania funduszy europejskich z nowej perspektywy finansowej do roku 2020, gdzie mieszkalnictwo wspierane zostało wskazane jako priorytet realizacji przedsięwzięć z wykorzystaniem środków Europejskiego Funduszu Społecznego i Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (Minister Infrastruktury i Rozwoju Regionalnego, 2015, str. 27). Jest to jak najbardziej zasadne dla zapewnienia dostępności bazy lokalowej dla przedsięwzięć z zakresu polityk społecznych, nie tylko programów „Najpierw mieszkanie”.
W analizie zostały wykorzystane zarówno doświadczenia pierwotnego programu stworzonego i opisanego przez dr Sama Tsemberisa (Tsemberis, 2010) jak i kolejnych programów europejskich zebrane przez Nicolasa Pleace’e (Pleace, 2012) i ujęte w publikacji elektronicznej „Najpierw mieszkanie – materiały źródłowe” (Wygnańska, 2014) przygotowanej w projekcie „Najpierw mieszkanie – rzecznictwo oparte na dowodach” w ramach Programu Obywatele dla Demokracji finansowanego ze środków EOG.
Projekt realizowany przez lidera Fundację Ius Medicinae oraz partnerów Kamiliańską Misję Pomocy Społecznej i Armię Zbawienia w Islandii w Programie Obywatele dla Demokracji finansowanym ze środków EOG
